ΕΛΛΑΣ - ΕΛΛΗΝΕΣ -ΓΡΑIΚΟΙ.

Για την υπεράσπιση μιας ιστορικής αλήθειας σχετικά με την ιστορία της Εθνικής Συνείδησης των Ελλήνων. Ἀραγε μας ονόμασαν οι άλλοι Έλληνες ή αυτοβαπτισθήκαμε εμείς με το όνομα Ἕλληνες;

Παναγιώτης Κ. Δαμάσκος
Δρ. Φιλοσοφίας -Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων
Α. Δ/νσης Δ.Ε. Αθήνας




Τον τελευταίο καιρό έχει εκδηλωθεί έντονη από διαπρεπείς εκπροσώπους των Γραμμάτων και Τεχνών αντιπαράθεση απόψεων για το νόημα του εθνισμού, της εθνικής συνείδησης, της ελληνικότητας των Ελλήνων, του πατριωτισμού τους, της ιστορίας του έθνους τους.

Μπορώ να παραθέσω - καταγράψω, με σειρά χρονική, πολλά τεκμήρια τα οποία εκφράζουν την μακραίωνη ιστορία τη Εθνικής Συνείδησης των Ελλήνων, της αυτογνωσίας τους, της αυτοπεποίθησης για την πορεία τους. Και επιχειρώ αυτή την καταγραφή τεκμηρίων με όση μπορώ βιβλιογραφική ενημέρωση για όσους ενδιαφέρονται να ελέγξουν αυτούς τους ισχυρισμούς.
Με αυτό το σύντομο προοίμιο επιχειρείται η καταγραφή των τεκμηρίων:

1.Για πρώτη φορά περί τα μέσα του 8ου αι. π.Χ. βρίσκουμε σε ομηρικό κείμενο εκφράσεις όπως: «Πανέλληνες και Ἀχαιοί» (Ιλιάδα, Β 530) και «εὐρυχώροιο Ἑλλάδος» (Ιλιάδα Ι, 487) .

2. Το 776 π.Χ. άρχισε η Ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων, στους οποίους τότε γίνονταν δεκτοί για να λάβουν μέρος στους αγώνες μόνο Έλληνες και να δείξουν τις ατομικές επιδόσεις τους. Και περί το 580 π.Χ. είχε διαμορφωθεί ο θεσμός των Ἑλλανοδικών ( = Ἕλλην +δίκη), που είχαν αρμοδιότητα να υποδέχονται τους προσερχόμενους για συμμετοχή στους αγώνες, να αποφαίνονται για την ελληνικότητά τους και να εγκρίνουν ή όχι τη συμμετοχή τους. Με αυτή την αρμοδιότητα, λοιπόν, το 496 π.Χ. «οἱ Ἑλλανοδίκαι ἔγνωσαν (μεταξύ άλλων) τούς Μακεδόνας Ἕλληνας εἶναι….». Έτσι έλαβε μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες και ο Αλέξανδρος ο Α΄ βασιλιάς των Μακεδόνων .

3. Το 490 π.Χ. οι Αθηναίοι απέκρουσαν την πρώτη επιδρομή των Περσών (Μήδων) και είχαν 192 νεκρούς, για τους οποίους και έκριναν τιμητικό να στήσουν το γνωστό μνημείο (τον Τύμβο), όπου διαβάζουμε το επίγραμμα: «Ἑλλήνων προμαχοῡντες Ἀθηναῑοι Μαραθῶνι χρυσοφόρων Μήδων ἑστόρεσαν δύναμιν» . ( Οι Αθηναίοι μπροστάρηδες των Ελλήνων ισοπέδωσαν την δύναμη των Περσών)

4. Το 480 π.Χ. οι Πέρσες πραγματοποίησαν δεύτερη επιδρομή, αλλά νικήθηκαν πάλι κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας και στη συνέχεια στη μάχη των Πλαταιών. Την παραμονή της Μάχης των Πλαταιών ο βασιλιάς Αλέξανδρος Α΄ (των Μακεδόνων), που είχε αναγκαστεί ως υποτελής να συμπορευτεί με τους Πέρσες, όταν νύχτωσε πέρασε αθέατος στο απέναντι στρατόπεδο των Ελλήνων του νότου και τους ενημέρωσε ότι ο Μαρδόνιος ετοιμαζόταν για επίθεση το επόμενο πρωινό. Και για να ενισχύσει την αξιοπιστίαν του είπε στους νότιους Έλληνες: «Ἑλλην κἀγώ εἰμί καί οὐκ ἄν ἐθέλοιμι δούλην ἰδεῖν τήν Ἑλλάδα» (Ἡροδότου Ἱστορίαι, Θ΄45-2)
Ένας από τους υπερασπιστές της Ελευθερίας ήταν και ο Αισχύλος, ο οποίος με τον ενθουσιασμό της νίκης εμπνεύστηκε τη γνωστή τραγωδία του Πέρσαι (η οποία παρουσιάστηκε το 473 π.Χ.). Με τους στίχους 402-405 απέδωσε τον Παιάνα (πολεμιστήριο σάλπισμα) της μάχης / ναυμαχίας: «Παῖδες Ἑλλήνων ἴτε (ορμάτε, προχωρείτε) ἐλευθεροῦτε πατρίδα, ἐλευθεροῦτε δέ παῖδας, γυναῖκας, θεῶν τε πατρώων ἐδη (τους ναούς), θήκας τε προγόνων (τους τάφους), νῦν ὑπέρ πάντων ὀ ἀγών» .

5. Ο Ηρόδοτος (γνωστός ως πατέρας της ιστοριογραφίας) έγραφε την ιστορία της εποχής του το 444 π.Χ. Κάπου (Ἱστοριών Θ΄,144) αφηγείται την απάντηση που έδωσαν οι Αθηναίοι κάποια στιγμή, όταν οι Λακεδαιμόνιοι ανησύχησαν, μήπως μέσα στον κίνδυνο και την αγωνία έναντι πολυάριθμου εχθρικού στρατού φανούν υποχωρητικοί (οι Αθηναίοι). Και είπαν, όπως έγραψε ο ιστορικός πως τίποτε δεν υπάρχει που να τους κάνει να υποχωρήσουν. Ακόμα κι αν το ήθελαν, πολλά είναι αυτά που τους εμποδίζουν και ανάμεσα σ’ αυτά «τό ἕλληνικόν, ἐόν ὁμαιμόν τε καί ὁμόγλωσσον, καί θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καί θυσίαι ἠθεά τε ὁμότροπα, των (των οποίων) προδότας γενέσθαι Άθηναίους οὐκ ἄν εὖ ἕχοι» (=η ελληνικότητά τους, που σημαίνει ότι είναι από το ίδιο αίμα κι έχουν την ίδια γλώσσα∙ επίσης, τα κοινά ιερά των θεών τους και οι συναφείς θυσίες και τα ομότροπα ήθη τους, στοιχεία που οι Αθηναίοι δε θα ένιωθαν καλά να τα προδώσουν) .

6. Παρακάμπτοντας πολλά θυμήθηκα ότι κατά τη μάχη παρά τον Γρανικό ποταμό (336 π.Χ.) είχεν ο Αλέξανδρος ο Μέγας ( άλλος ο Αλέξανδρος ο Α΄ που αναφέραμε παραπάνω) και το δυσάρεστο συναπάντημα με Έλληνες που υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στον περσικό στρατό. Ως αιχμαλώτους τους έστειλε στη Μακεδονία να υπηρετούν ως εργάτες, με αιτιολογικό της τιμωρίας αυτής «ὅτι Ἕλληνες ὄντες παρά τά κοινῇ δόξαντα τοῑς Ἕλλησιν ἐναντίᾳ τῇ Ἑλλάδι ὑπέρ τῶν βαρβάρων ἐμάχοντο» . ( αν και ήσαν Έλληνες πολεμούσαν εναντίον της Ελλάδος υπέρ των βαρβάρων )

7. Μία ακόμη ενδιαφέρουσα πληροφορία του Αριστοτέλη οφείλω να θυμίσω: «Ὁ καλούμενος ἐπί Δευκαλίωνος κατακλυσμός…..περί τόν ἑλληνικόν ἐγένετο τόπον…περί τήν Ἑλλάδα τήν ἀρχαίαν...αὕτη δ’ἐστιν ἡ περί τήν Δωδώνην καί τόν Ἀχελῶον…ἔνθα ὤκουν οἱ Γραικοί καί οἱ καλούμενοι τότε μέν Σελλοί, νῦν δέ Ἕλληνες» . ( Γραικοί = οι Πελασγοί και γενικά οι Έλληνες. Ο Γραικός ήταν γιός του Θεσσαλού, βασιλιάς της Φθίας, σημερινά Φάρσαλα)
Περίπου δυο αιώνες αργότερα πραγματοποιήθηκε η ρωμαϊκή κατάκτηση. Οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν τους Έλληνες Γραικούς, ίσως γιατί ερχόμενοι από τα δυτικά γραικούς πρωτοσυνάντησαν. Πάντως, όταν ολοκληρώθηκε η Ρωμαϊκή κυριαρχία, οι Έλληνες αυτοαποκλήθηκαν ή από τους Ρωμαίους ονομάστηκαν Ρωμιοί (υπήκοοι του Ρωμαϊκού κράτους).

8. Ας παρακολουθήσουμε όμως την πορεία του Έθνους σε χρόνους Μεσαιωνικούς (για τον Ελληνισμό Βυζαντινούς). Τον 6ο αι. μ. Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουστινιανός αποφάσισε (το 534 μ.Χ.) να καθιερώσει γλώσσα επίσημη για τη νομοθεσία του Κράτους την Ελληνική, ενώ ως τότε το κράτος λεγόταν Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και είχε παράδοση γραφής των νόμων σε γλώσσα λατινική. Στο πρώτο, λοιπόν, διάταγμα (ή Νεαρό νόμο ) του θεώρησε καλό να προτάξει το σκεπτικό της σημαντικής εκείνης απόφασης και έγραψε: «Οὐ τῇ πατρίῳ γλώττῃ τον νόμον συνεγράψαμεν αλλά τῇ κοινῇ καί Ἑλλάδι, ὥστε γνώριμον εἶναι τοῖς ὑπηκόοις».
Δυο συμπεράσματα χρήσιμα και πολύ διδακτικά προκύπτουν:
ότι ο Ιουστινιανός, αν και κυβερνούσε το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, διαπίστωνε ότι ελληνικά μιλούσαν οι πιο πολλοί υπήκοοί του και
ότι πολιτικά φρόνιμο είναι οι νόμοι του κράτους να γράφονται σε γλώσσα κατανοητή από τους υπηκόους. Πάτριος γλώσσα ήταν η Λατινική.

9. Η πορεία αναγνώρισης της ελληνικότητας του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους ολοκληρώθηκε έναν αιώνα αργότερα (όταν ο αυτοκράτορας Ηράκλειος αναγνώρισε (το 637 μ.Χ.) ως επίσημη γλώσσα του κράτους την Ελληνική).
Για να συμπληρωθεί η εικόνα ελληνικότητας του Βυζαντίου με δηλώσεις ενός κορυφαίου στοχαστή, νομίζω σωστό να παραθέσουμε μία ακόμη μαρτυρία πολύ εκφραστική. Περί το 1430 μ.Χ. ένας στοχαστής γνωστός, ο Γεώργιος Γεμιστός (Πλήθων), έγραψε ένα υπόμνημα προς τον αυτοκράτορά του (τον προτελευταίο Παλαιολόγο): «Ἑλληνες ἐσμέν ὧν ἡγεῖσθε καί βασιλεύετε, δέσποτα, ὡς ἡ φωνή ἡμῶν καί ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ» (=όπως το βεβαιώνει η γλώσσα μας και η παιδεία μας).

10. Για να σταματήσουμε αυτή την επίμονη πορεία της μνήμης κοινού πολίτη για την ελληνικότητα των Ελλήνων διαμέσου χιλιετηρίδων με αυτοβάπτισή τους στην κολυμπήθρα της Ιστορίας θυμίζουμε μερικά ακόμη περιστατικά που σχετίζονται με την Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία:
Προς το τέλος του 18ου αι. μ.Χ. (του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού) ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1747-1798) προσπάθησε να κινητοποιήσει τους Έλληνες (και τους άλλους Βαλκάνιους) για να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους έναντι της Οθωμανικής Τυραννίας, που είχε επιβληθεί στη Βαλκανική από το 15ο αιώνα μ.Χ. Με τα επαναστατικά κείμενά του (Τα Δίκαια του Ανθρώπου, Το Σύνταγμα, Νέα Πολιτική Διοίκηση, Θούριος…) διατύπωνε τις αρχές του, τις πεποιθήσεις του, αλλά –όπως ήταν εύλογο- απευθυνόταν ειδικά στους Έλληνες. Παραθέτω μόνο μερικές εκφράσεις και προτάσεις του δηλωτικές της αντίληψης και των αισθημάτων του για το Έθνος του:
- Ο λαός, απόγονος των Ελλήνων (Νέα Πολιτική Διοίκησις)
- Εξουσία του Έθνους (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 27)
- Η Ελληνική Δημοκρατία, Ο Ελληνικός Λαός (Σύνταγμα, άρθρα 1-2)
- Περί των Εθνικών Συνελεύσεων (τίτλος για τα άρθρα 115-21 του Συντάγματος)
- Σας κράζει η Ελλάδα, σας θέλει, σας πονεί (από τον Θούριο)
- Ύμνος πατριωτικός της Ελλάδος και όλης της Γραικίας προς ξαναπόκτησιν της αυτών ελευθερίας.
- Ελληνίδα, Έλλην, ελληνική διάλεκτος, Ελλάδα (Σύνταγμα, άρθρο 4)
- Για την πατρίδα όλοι να ’χωμε μια καρδιά (από τον Θούριο)
- (Η Χάρτα και η εικόνα του Μεγαλέξανδρου τι ρόλο άραγε παίζουν για τον υπόδουλο ελληνικό κόσμο???…)

11. Ο κορυφαίος εκφραστής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Αδαμάντιος Κοραής (1749-1833), με όλη τη συγγραφική δραστηριότητά του επιδίωξε εμπλουτισμό της παιδείας των Νεοελλήνων με κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας (πλουσιότατης σε περιεχόμενο) με την πίστη ότι «η Παιδεία θα φέρει Ελευθερία».
Με δυο από τις σύντομες συγγραφές του εκφράστηκε πιο έντονα για την ανάγκη αφοσίωσης στην προγονική δόξα και σοφία.
Με τον Διάλογο δυο Γραικών (1804) υπέδειξε ειδικά την προσήλωση σε δυο αρχαία εθνωνύμια: Έλλην – Γραικός, που είχαν επικρατήσει από τα χρόνια τα παλιά. (Θυμίζω ειδικά τις παραγράφους2-4 , 8-12).
Με την Αδελφική Διδασκαλία υπεράσπισε με τόσο ζήλο τις αρχές ελευθερίας που πρέσβευαν οι Έλληνες, ώστε εκφράστηκε με ασυνήθη χαρακτηρισμό για τον συντάκτη κειμένου με τίτλο Πατρική Διδασκαλία, ο οποίος (συντάκτης) υποδείκνυε εθελοδουλεία και υποταγή των Ελλήνων στους Οθωμανούς κατακτητές. Τον αποκάλεσε «ανάξιο του ελληνικού ονόματος» (σελ.. 55 της Αδελφικής Διδασκαλίας) .

12. Και στις αρχές του 19ου αι. μ.Χ. ειδικότερα το 1828-31 ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο πρώτος Κυβερνήτης του Νέο - ελληνικού Κράτους και κορυφαίος διπλωμάτης του καιρού του στον ευρωπαϊκό χώρο, συνέβαλε στο να καθιερωθούν δυο εθνωνύμια για τους πολίτες του νέου Κράτους: Έλλην και Γραικός, αυτά που είχαν δεχτεί και επίμονα κρατήσει οι Έλληνες – Γραικοί από τον 6ο π.Χ. αιώνα, για να εκφράζουν εθνική συνείδηση, εθνική ενότητα εθνική αυτοεκτίμηση και εθνική αυτοπεποίθηση.
Κατά το 17ο – 18ο αι. οι υπόδουλοι Έλληνες αναζητώντας πηγές τόνωσης του εθνικού φρονήματος και της ελπίδας για την ανάσταση του γένους έφτασαν να ζωγραφίζουν τους νάρθηκες των εκκλησιών με μορφές που θύμιζαν αρχαία ελληνική σοφία, π.χ. αρχαίους φιλοσόφους και σοφούς. Τέτοιες εικόνες βρίσκουμε σε πολλούς ναούς σε όλο τον ελλαδικό χώρο και πέραν αυτού. Ένα δείγμα από το ναό του Προφήτη Ηλία στη Σιάτιστα: ο ιστορικός Θουκυδίδης κρατώντας ειλητάριο .

13. Μέσα στο 18ο αι. ο Γ. Ζαβίρας, έμπορος πάροικος στην Ουγγαρία με συνείδηση του Έλληνα «απογόνου των παλαιών εκείνων και θαυμαστών Ελλήνων», αποδύεται σε αγώνα ζωής να συγκεντρώσει και να καταγράψει βιογραφία και έργα όλων των Ελλήνων που έζησαν και ήκμασαν από την άλωση της Πόλης ως τις μέρες του και να βεβαιώσει τη συνέχεια του Γένους. Κι αυτό για να αντικρούσει καλβινιστή μοναχό που υποστήριζε ότι μετά την πτώση της Πόλης κανένας Έλληνας συγγραφέας έργου δεν ανεδείχθη.
Καρπός αυτού του πολύχρονου και πολυδάπανου αγώνα του είναι το έργο του: Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, η πρώτη Ιστορία της Νεοελληνικής Γραμματολογίας πριν από το 1804 (έτος θανάτου του Ζαβίρα). Στον εκτενέστατο εύγλωττο και αποκαλυπτικό υπότιτλο του βιβλίου διαβάζουμε: «ἤτοι Ἱστορία τῶν πεπαιδευμένων Ἑλλήνων, τῶν μετά τήν θλιβεράν πτῶσιν τοῦ Γένους ἡμῶν κατάπτωσιν ἀκμασάντων, καί τήν προβεβηκείαν καί ψυχορραγοῦσαν Ἑλλάδα τοῖς αὐτοῖς πόνοις καί ἱδρῶσιν ὡς οἷον τε ἀντιπελαργησάντων καί ἀναζωπυρωσάντων»

Ο ίδιος ο Γεώργιος Ζαβίρας μεταφράζοντας από τα Ουγγρικά το βιβλίο Ούγγρου γιατρού Σαμουήλ Ρατζ Ἰατρικαί Παραινέσεις έγραφε στο Προοίμιο του Μεταφραστού: «Ότι η Ιατρική επιστήμη εστί μία των αναγκαιοτέρων και χρησιμοτέρων επιστημών εις το ανθρώπινον Γένος, τούτο όχι μόνον οι ευγενείς και πεπαιδευμένοι αλλά και οι αγροίκοι και οι πάντη (εντελώς) αναλφάβητοι το ομολογούσιν∙ επειδή αυτή είναι μία αλήθεια αναντίρρητος. Ότι Ημείς οι απόγονοι των παλαιών εκείνων και θαυμαστών Ελλήνων, όπου τοσούτον ετίμησαν και τόσον ηύξησαν αυτήν την επιστήμην, την ολιγωρήσαμεν και την υστερήθημεν εντελώς και τούτο είναι μία αλήθεια». (Από το χειρόγραφο του Γ. Ζαβίρα, που φυλάσσεται στη Μανούσεια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας).

14. Ο Γεώργιος Κρέμος προλογίζοντας το έργο του Γεωργίου Ζαβίρα Νέα Ἑλλάς το 1872 έγραφε στη σελ. θ΄ της σημερινής επανέκδοσης του βιβλίου (με την Επιμέλεια και Εισαγωγικές Σημειώσεις του Τάσου Γριτσόπουλου για λογαριασμό της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, 1972): «Φιλοπατρία, παιδεία και πλούτος των εν Ευρώπη Ελλήνων (που ζούσαν τότε σε διάφορες παροικίες στην Ευρώπη) ήσαν τότε τρεις φωσφόροι παρθένοι, αίτινες εκράτουν την φαεινήν της παλιγγενεσίας της Ελλάδος λαμπάδα των εν σκότει Ελλήνων, όπως κάποτε οι πρόγονοί των ελαμπαδηφόρουν προς τιμήν θεότητός τινος….».

15. - Η περίοδος της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και του Διαφωτισμού (15ος-17ος – 18ος αι.) εμφανίζεται και εκφράζεται ως συναπάντημα των Ευρωπαίων με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ειδικά την αρχαία Ελληνική Γραμματεία και Τέχνη. Το συναπάντημα εκφράστηκε με θαυμασμό των Ευρωπαίων και κάποτε μια διάθεση συμπαράστασης, με φιλελληνισμό. Συγκεκριμένα: Η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση δια του κορυφαίου ζωγράφου της Ραφαήλ έδωσε στην ανθρωπότητα τη Σχολή των Αθηνών και ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός εκφράστηκε για την αρχαία ελληνική κοινωνία με θαυμασμό, όπως γράφει σύγχρονη ερευνήτρια, η Claude Mosse, στο βιβλίο της: Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός στο Διαφωτισμό. Στις σελίδες 7-8 γράφει: «Γιατί (για τους Γάλλους του Διαφωτισμού και της Επανάστασης) δημιουργήθηκε η ανάγκη να αναφερθούν στους Αρχαίους; (γιατί) η Αρχαιότητα πρόσφερε στους ανθρώπους της Επανάστασης «την εικόνα μιας ιδανικής δημοκρατίας…».

---------------------------------------------------------------

1 Θυμίζω ότι εκείνον τον καιρό φαίνεται ότι διαμορφωνόταν το ελληνικό αλφάβητο με φθογγογράμματη γραφή. Αυτή η επινόηση για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου έδινε τη δυνατότητα να επικοινωνούν οι άνθρωποι πέρα από τα όρια του χώρου και του χρόνου τους. Οι διασπαρμένοι στη Μεσόγειο Έλληνες άποικοι γίνονταν ενιαία κοινωνία, ἔθνος ὅμαιμον, ὁμόγλωσσον, με ἤθη ὁμότροπα….
2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (της Εκδοτικής Αθηνών), τ. Β΄, σελ. 238.
Επίσης, Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα (της Εκδοτικής Αθηνών), σελ. 112.
3 Ελλάδα: Ιστορία και Πολιτισμός (εκδόσεις «Μαλλιάρης – Παιδεία»), τ. 2ος, σελ.97-99
4 Αισχύλου, Πέρσαι, στ. 402-405.
5 Ηροδότου, Ἱστορίαι, βιβλίο Θ΄, § 144.
6 Αρριανού, Ἀνάβασις Αλεξάνδρου , Α΄16
7 Αριστοτέλους, Μετεωρολογικά, 352 a-b
8 Φ. Κ. Βώρου, Συμβολή στην Ιστορία της Έννοιας του Έθνους, όπου και η σχετική βιβλιογραφία για τους νεότερους χρόνους των εθνικών κρατών της Ευρώπης.
9 Δ. Φωτιάδης, Η Επανάσταση του ’21, τ. Α, σελ. 82-8. Επίσης: Παν. Κανελλόπουλου, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τ.2, σελ. 27. Και ΙΕΕ, τ. Θ΄283, 289, Φ. Κ. Βώρου, Συμβολή στην Ιστορία της Έννοιας του Έθνους, σελ. 27.
10 Όλες οι εκφράσεις / προτάσεις από τα Επαναστατικά του Ρήγα, έκδοση της Επιστημ. Εταιρείας μελέτης Φερών – Βελεστίνου «Ρήγας» (με επιμέλεια Δημ. Καραμπερόπουλου, 1994). Επίσης: Φ. Κ. Βώρου, ο.π. σελ.28-30. Γενικά στοιχεία για την πορεία όλη του Ρήγα: Τάσου Βουρνά, Ο Πολίτης Ρήγας ο Βελεστινλή, Αθήνα 1978 (εκδ. «Τολίδης»). Και C.M.Woodhouse, Ρήγας Βελεστινλής, 2009 (εκδ. «Παπαδήμας»).
11 Φ. Κ. Βώρου, ο.π. σελ. 33.
12 Από το βιβλίο του Φ. Κ. Βώρου, Η Διδασκαλία της Ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας, Αθήνα 1993, σελ. μεταξύ 48-49 (εικόνες).
13 Γεωργίου Ζαβίρα, Νέα Ελλάς, 1872 (ανατύπωση 1972).
14 Το έργο είχε γραφεί πριν από το 1804 (έτος θανάτου του Γ. Ζαβίρα) αλλά μόνο ο Γ. Κρέμος μπόρεσε να το εκδώσει το 1872 παρακάμπτοντας ποικίλες δυσκολίες και αντιρρήσεις ακαδημαϊκών κύκλων.
15 Claude Mosse, Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός στο Διαφωτισμό, μετ. Νατάσσας Φλώρου – Μπιργάλια (1998) (α΄γαλλική έκδοση 1989)
16 Για την ανάλυση του όρου έθνος και τις απόψεις περί αυτού δες Παναγιώτη Κ. Δαμάσκος (2009) Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία, εκδ. Συμμετρία Αθήνα σσ. 279 -287.
17 Αλέξανδρους Δελμούζου, Μελέτες και Πάρεργα, τ. 2ος σελ. 33

Επίλογος:

Με τόσες αδιάψευστες μαρτυρίες για Ἕλληνα, Ἕλλάδα, φρόνημα ἑλληνικόν, Ἕλλανοδίκες, Πανέλληνες, εὑρυχώροιον Ἕλλάδα (από τον 7ο αιώνα π.Χ. ως τον 19ο αι. μ.Χ.) είναι επιστημονικά λογικό να μιλάμε για συγκρότηση ελληνικού έθνους το 18ο αι,. μ. Χ., επειδή αυτό ισχυρίζονται μερικοί μελετητές, που τυχαίνει να είναι και καθηγητές, με ελλειμματική ορατότητα ιστορική ή άλλη αρετή ; Και είναι γλωσσικά / εννοιολογικά επιτρεπτό να χρησιμοποιούν χαρακτηρισμούς εθνικισμού για το απελευθερωτικό κίνημα των Ελλήνων του 1821; Δεν έτυχε να δουν ως επιστημονικό χρέος τη διάκριση εθνικισμού / εθνισμού, που έγραψε για μας ο Αλέξανδρος Δελμούζος (από το 1942) ; Και δεν μπορούν να διακρίνουν την πολυπολιτισμική κοινωνία / εκπαίδευση (απόλυτα σεβαστή) από την έκδηλη κοινωνική αγωνία των ανέργων μιας κοινωνίας, της ελληνικής, που διαπιστώνουν ότι κινδυνεύουν από την αθρόα εισαγωγή μεταναστών; Ακόμη και ο καλός Χριστιανός μπορεί από δυο χιτώνες να προσφέρει τον ένα, όχι τρεις!